Zator płatniczy – co to jest i co powoduje

Czy wiesz, że zator płatniczy może stanowić poważne zagrożenie dla płynności finansowej Twojej firmy? Wiele przedsiębiorstw boryka się z problemem nieterminowych płatności, co często prowadzi do destabilizacji finansowej, a nawet bankructwa. Chcesz wiedzieć, jak skutecznie chronić się przed tym zjawiskiem i zapewnić stabilność swojemu biznesowi? Poznaj sprawdzone strategie i narzędzia, które pomogą Ci zminimalizować ryzyko zatorów i utrzymać płynność finansową.

Czym jest zator płatniczy

Zator płatniczy to zjawisko, w którym przedsiębiorcy nie otrzymują na czas swoich należności od kontrahentów. Jest to efekt narastania zobowiązań, które przechodzą na kolejnych, powiązanych ze sobą partnerów biznesowych. Zator powstaje wtedy, gdy przedsiębiorca – mimo świadczenia usługi lub wydania towaru – nie otrzymuje zapłaty przez dłuższy czas, a w konsekwencji sam staje się dłużnikiem wobec innych podmiotów, nie będąc w stanie uregulować swoich zobowiązań.

Zaburzenie to może wystąpić również wtedy, gdy dłużnik – mimo posiadania środków finansowych – nie reguluje należności wobec wierzyciela.

O nadmiernym opóźnianiu się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych mówi się wtedy, gdy w ciągu trzech następujących po sobie miesięcy łączna wartość wszystkich świadczeń pieniężnych – zarówno niespełnionych, jak i spełnionych po terminie przez dany podmiot – wynosi co najmniej 2 mln zł.

Przyczyny powstawania zatorów płatniczych

Przyczyny zatorów płatniczych to najczęściej:

• spóźnione płatności,
• nieprzemyślana polityka finansowa przedsiębiorstw (spłacanie zobowiązań jest uzależnione od otrzymania należności od innego kontrahenta),
• świadome zatory płatnicze (firmy traktują je jako darmowy „kredyt” i celowo zwlekają z zapłatą).
• zbyt długie terminy płatności,
• błędy fakturowe,
• brak komunikacji,
• spory o jakość, usługę lub cenę,
• nierozważne decyzje biznesowe (np. interesy z nierzetelnymi firmami, transakcje w „szarej strefie”).

Często są one skutkiem braku płynności finansowej dłużnika (np. z powodu nieodpowiedniego zarządzania finansami, niskich przychodów, nieoczekiwanych wydatków, ogólnego kryzysu finansowego). Mogą być też wywołane czynnikami makroekonomicznymi – np. kryzysem gospodarczym w kraju, który sprawia, że przedsiębiorstwa tracą stałe źródła przychodów.

Skutki zatorów płatniczych dla przedsiębiorstw

Zatory płatnicze powodują efekt domina w gospodarce. Kiedy jeden przedsiębiorca nie reguluje swoich zobowiązań na czas, problemy przenoszą się na kolejnych, którzy również nie są w stanie spłacić długów w terminie, powodując kolejne opóźnienia w łańcuchu dostaw.

Nieterminowe płatności i wydłużanie terminów płatności są szczególnie uciążliwe dla mikroprzedsiębiorców oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Prowadzą do problemów z płynnością finansową, a to z kolei może ograniczać możliwości inwestycyjne i rozwojowe.

Konsekwencje zatorów płatniczych to m.in.:

• problemy z wypłacalnością firmy i utratą płynności finansowej,
• pogorszenie relacji z kontrahentami,
• brak możliwości wypłaty wynagrodzeń,
• zastój w rozwoju,
• wzrost kosztów działalności gospodarczej,
• utrata wiarygodności, a w konsekwencji także dobre imię firmy,
• konieczność zaciągnięcia kredytu i pożyczek,
• poniesienie dodatkowych kosztów związanych z koniecznością znalezienia alternatywnych źródeł finansowania,
• obniżanie wysokości wynagrodzeń lub ograniczenie zatrudnienia.

W skrajnych sytuacjach zatory płatnicze mogą doprowadzić do niewypłacalności, upadłości i likwidacji firmy.

Prawne aspekty zatorów płatniczych

W odpowiedzi na problemy, jakie powodują zatory płatnicze, wprowadzono szereg rozwiązań prawnych. Przeciwdziałaniu temu zjawisku poświęcona jest zarówno działalność ustawodawcy, jak i Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKiK).

O tym, jak zwalczać zatory płatnicze, mówi ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Ustawa ma na celu ograniczenie negatywnych skutków nieterminowych płatności, zwłaszcza dla mikro, małych i średnich przedsiębiorców.

W myśl ustawy należy wyróżnić kilka najważniejszych zagadnień:

• terminy zapłaty – ustawa w transakcjach handlowych wprowadza maksymalne terminy zapłaty, które z zasady nie mogą przekraczać 60 dni. W przypadku, gdy dłużnikiem jest podmiot publiczny, termin nie może przekroczyć 30 dni.
• odsetki za opóźnienia – wierzycielowi przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, które naliczane są od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty.
• prawo do rekompensaty – wierzycielowi przysługuje prawo do rekompensaty za koszty odzyskiwania należności. Jej wysokość uzależniona jest od wartości świadczenia pieniężnego.
• nieważność postanowień umownych – nieważne są postanowienia umowne, które wyłączają lub ograniczają prawa wierzyciela.

O obowiązek przeciwdziałania nadmiernym opóźnieniom obciążony jest również Prezes UOKiK, który może nakładać kary pieniężne na podmioty, które nadmiernie opóźniają się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Podstawą do wszczęcia postępowania jest analiza danych, w tym raportów o stosowanych terminach zapłaty, które składają najwięksi przedsiębiorcy.

Prezes UOKiK może nakładać kary pieniężne w drodze decyzji administracyjnej. Wysokość kary zależy od skali opóźnień, ich charakteru oraz okoliczności sprawy. Dodatkowo, Prezes UOKiK publikuje na swojej stronie internetowej informacje o ukaranych podmiotach, co ma na celu zwiększenie transparentności oraz dodatkowe zdyscyplinowanie uczestników rynku.

Warto również pamiętać, że ustawa przewiduje również możliwość dochodzenia roszczeń przez wierzycieli na drodze sądowej. Wierzyciel może dochodzić roszczeń występując z pozwem o zapłatę, a także o zasądzenie odsetek za opóźnienia w transakcjach handlowych oraz rekompensaty za koszty odzyskiwania należności.

Ustawa o zatorach płatniczych

Nowe regulacje, w tym ustawa o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych, weszły w życie 1 stycznia 2020 r. Kolejna nowelizacja z 4 listopada 2022 r. jeszcze bardziej uprościła przepisy i zwiększyła ich skuteczność. Wydłużyć termin zapłaty zobowiązania można teraz wyłącznie w relacjach podmiotów o zbliżonej wielkości – w pozostałych obowiązuje sztywny termin 60 dni. Wyjątek stanowią podmioty publiczne (z wyłączeniem jednostek medycznych), które muszą uregulować faktury w ciągu 30 dni od ich otrzymania.

Ustawa nadaje też wierzycielom nowe uprawnienia:

• jeśli termin zapłaty przekracza 120 dni, mogą odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć,
• należą im się odsetki za opóźnienie, które od stycznia 2020 r. wynoszą 11,5% (z preferencyjną stawką 9,5% dla podmiotów leczniczych),
• zyskują ulgę na złe długi w PIT i CIT.

Wprowadzono też bezskuteczność postanowień umownych, które zakazują lub ograniczają przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, gdy wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca.

Postępowania UOKiK w sprawie nadmiernego opóźniania płatności

Prezes UOKiK prowadzi postępowania administracyjne w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Takie postępowanie, wszczynane wtedy, gdy zostanie wykazane nadmierne opóźnianie, może skutkować nałożeniem kary pieniężnej na przedsiębiorcę.

O podejrzeniu nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych może zawiadomić UOKiK każdy. Warto mieć na uwadze, że uregulowanie zaległości w toku postępowania nie jest przesłanką do zaniechania wymierzenia sankcji – może jedynie skutkować zmniejszeniem kary.

Metody zapobiegania zatorom płatniczym

Oprócz rozwiązań prawnych, przedsiębiorstwa mogą zastosować różne strategie i narzędzia, które pomogą ograniczyć ryzyko powstania zatorów płatniczych. Dzięki nim można znacznie poprawić płynność i stabilność finansową firmy:

• sprawdzanie kontrahentów – przed podjęciem współpracy warto zweryfikować wiarygodność finansową potencjalnego partnera. Pomocne mogą być raporty z biur informacji gospodarczej (np. BIK, KRD).
• kontrola płatności – monitorowanie statusu faktur i terminów płatności pozwoli na szybką reakcję w przypadku opóźnień.
• automatyzacja procesów – wprowadzenie systemów do automatycznego fakturowania i windykacji może usprawnić obieg dokumentów i przypomnień o płatnościach.
• wyraźne warunki płatności – jasno określone terminy i formy płatności w umowach handlowych eliminują niejasności.
• efektywna windykacja – w razie problemów z płatnościami warto szybko podjąć działania windykacyjne – od grzecznych monitów po kroki prawne.
• zaliczki i przedpłaty – w niektórych branżach lub przy dużych zamówieniach warto stosować częściowe płatności z góry.
• rabat za szybką płatność – zachęcanie kontrahentów do wcześniejszego regulowania należności poprzez udzielenie rabatu.
• ubezpieczenie należności – wykupienie polisy, która może zabezpieczyć firmę przed stratami związanymi z niewypłacalnością klientów.
• faktoring – sprzedaż nieprzeterminowanych wierzytelności firmie faktoringowej w zamian za natychmiastową gotówkę.

Warto także okresowo dokonywać analizy ryzyka finansowego, aby na bieżąco identyfikować zagrożenia i dostosowywać swoje działania.